Afgelopen maand werd de 18 miljoenste Nederlander geboren. Er is niet veel dat we van hem weten, maar wat we wél weten is dat hij of zij een kans heeft van 1 op 18 om in armoede op te groeien. Armoede is een snelgroeiend probleem, ondanks dat de politiek armoedebestrijding de laatste jaren hoog op de agenda heeft staan. Misschien komt het doordat armoede hoofdzakelijk wordt gezien als een financieel probleem en de oplossing ook in die hoek wordt gezocht. Maar armoede is méér dan alleen te weinig geld hebben. Armoede legt zoveel beslag op iemands cognitieve vermogens, dat diegene minder ruimte in zijn hoofd overhoudt voor andere zaken. Het is een langdurige vorm van stress, en iedereen die wel eens heel gestrest is geweest weet hoe moeilijk het op zo’n moment is om je hoofd erbij te houden; je bent snel afgeleid, je vergeet dingen, je reageert impulsiever en gaat fouten maken. Mensen die in armoede leven ervaren dit de hele dag door. Niet alleen zorgt dit ervoor dat ze niet uit de armoede kunnen komen, het maakt ze ook vatbaarder voor andere vormen van schaarste. Voor wie langere tijd met tekorten leeft, met te weinig geld, te weinig tijd, geen werk, geen woning, geen vrienden of gezondheidsproblemen, wordt het steeds moeilijker er nog uit te komen, want schaarste leidt tot gedrag dat voor meer schaarste zorgt. Zo worden arme mensen niet alleen dommer (gemiddeld leveren ze 13 IQ-punten in), ze lopen ook een groter risico op obesitas. Mensen met te weinig geld eten doorgaans minder gezond, ze maken als gevolg van een overbelast brein en een klein budget minder verstandige voedselkeuzes, maar ze hebben ook meer van het stresshormoon cortisol in hun bloed. Cortisol veroorzaakt een grotere behoefte aan calorierijk voedsel: suiker en vet dempen de stresshormonen en activeren het beloningssysteem, je gaat je er onmiddellijk beter van voelen.
Ook eenzame mensen hebben vaak hogere cortisolwaarden, wat kan leiden tot verhoogde waakzaamheid voor sociale dreiging, waardoor ze de wereld om hen heen op een steeds negatievere manier gaan ervaren, met als gevolg dat ze zich nog meer gaan terugtrekken. Hun afnemende vertrouwen in mensen en instanties kan ervoor zorgen dat ze minder snel hulp vragen bij psychische of medische klachten of bij financiële problemen, met alle gevolgen van dien. Hetzelfde geldt voor mensen met de laagste inkomens, ook zij zijn minder geneigd anderen te vertrouwen en ze gaan minder vaak naar de dokter. Bijna tien procent van de Nederlanders stelt bovendien behandelingen uit of zoekt helemaal geen medische hulp om geld uit te sparen. Dat is verontrustend, want juist arme en eenzame mensen lopen als gevolg van de langdurige stress grotere gezondheidsrisico’s. Bij mensen die dag in dag uit met stress leven kan het immuunsysteem verzwakt raken, wat iemand vatbaarder maakt voor virussen, bacteriën en parasieten. Er ontstaat een vergroot risico op hartaanvallen en hart- en vaatziekten en de insulineproductie raakt verstoord, met het risico op diabetes. Chronische stress kan ook een rol spelen in het ontwikkelen van depressies en de kans op dementie verhogen. Alles bij elkaar heeft dit tot gevolg dat arme mensen zevenenhalf jaar korter leven dan rijkere mensen en vijftien jaar korter in goede gezondheid. Dit maakt arm zijn dodelijker dan roken.
Inmiddels leeft een miljoen mensen in Nederland in armoede en heeft de helft van alle Nederlandse volwassenen overgewicht, vijftien procent heeft zelfs ernstig overgewicht. Ook eenzaamheid rukt op: veertien procent van de Nederlanders boven de achttien geeft aan ‘sterk eenzaam’ te zijn, vierendertig procent is ‘matig eenzaam’. Uit onderzoeken komt naar voren dat eenzaamheid net zo schadelijk is als alcoholisme. Dit zijn zaken waar niet alleen de mensen die er direct mee te maken hebben last van hebben, de hele samenleving lijdt eronder; hoe meer ongelijkheid er is in een samenleving, hoe lager de levensverwachting, hoe meer chronische ziekten en psychische problemen, hoe meer obesitas en hoe meer criminaliteit en geweld, niet alleen onder arme mensen, óók onder rijke mensen. Het terugdringen van armoede, eenzaamheid, obesitas en andere vormen van schaarste is dus in ons aller belang.
